Pred zoru 17. novembra 1973. godine, tenkovi vojne hunte, koja je od 21. aprila 1967. nakon izvršenog puča vladala Grčkom, izašli su na ulice Atine i uputili se prema Politehničkom univerzitetu u srcu grčke prestonice. Već puna tri dana Politehniku su bili zauzeli studenti zahtevajući ukidanje vojne diktature i povratak demokratskog sistema, pre svega kroz omogućavanje izražavanja političkih stavova i održavanje slobodnih izbora. Uz studente, u Grčkoj tradicionalno levo orijentisane, stale su i mnoge javne ličnosti koje su ostale u zemlji, a na neki čudesan način izbegle hapšenja i progone.
Piše: Vlada Stanković, Peščanik.net
Podeljenost grčkog društva nakon završetka građanskog rata 1949. našlo je svoj izraz u nesposobnosti političara da prevaziđu duboko ukorenjene podele u deceniji koja je prethodila vojnom puču i da se odupru sve snažnijim pritiscima grčkog kralja Pavla i njegovog sina, mladog Konstantina – odnosno, najpre Pavlove žene i Konstantinove majke, nevoljene kraljice Friderike – da se narodna volja na sve učestalijim izborima strožije kontroliše. U histeričnom strahu od pobede komunista i levih partija na izborima, grupa pukovnika grčke vojske, potpomognuta vodećom američkom kontraobaveštajnom agencijom, odlučila je da je grčki narod nedovoljno zreo za demokratiju te je rešila da mu je u potpunosti ukine.
Sedamnaestog novembra 1973. godine nije ugušena samo pobuna na Politehnici, niti je samo, zbog ublažavanja diktature koje je navodno omogućilo ovu pobunu, svrgnut njen predvodnik Georgios Papadopulos a vođstvo preuzeo povučeni ali svemoćni vođa strašne vojne i tajne policije Dimitris Joanidis. Podjednako važno, 17. novembra 1973. godine rođen je i „mit o Politehnici“ koji se proširio celim grčkim društvom – mit o sveopštem narodnom otporu diktaturi.
Na 1.056 stranica sećanja u knjizi „Revolucionar amater“ Apostolos Doksiadis, matematičar koji je postao pozorišni reditelj i pisac, izložio je svoje lično viđenje sedam godina vojne diktature i događaja iz decenija koje su joj prethodili. Ovaj izdanak atinske građanske klase, sin čuvenog arhitekte i graditelja, našao se u mladosti u ličnom vrtlogu grčke politike, uklješten između svojih studija matematike u Americi i Parizu, stavova svog oca i snažnih političkih tradicija i sve revolucionarnije atmosfere u krugu svojih vršnjaka, onih koji su ostali u Grčkoj i onih van nje i domašaja moćne hunte.
Ovo jedinstveno svedočanstvo nudi poseban, duboki uvid u složenost grčkog društva, u kontraste koji su ga prožimali i prožimaju još uvek, ali i sliku života pod huntom koja se ne može naći u istorijskim pregledima ove epohe „sedmoleća“. Apostolos Doksiadis detaljno opisuje svoj duhovni i politički razvoj, kao i želju da na bilo koji način doprinese borbi protiv diktature, i svoj prelazak na suprotnu ideološku stranu od one na kojoj se nalazila njegova porodica. Želja za suprotstavljanjem diktaturi odvela je Doksijadisa, kao i druge njegove rođake i vršnjake, u zavereničke krugove zabranjene Komunističke partije. Zahvaljaljujući ovom „izdajstvu“ sopstvene klase i porodičnih tradicija, Apostolos Doksiadis je bio u stanju da sagleda sve mane i jedne i druge strane u beskrajnom zatvorenom krugu tihog građanskog rata koji ne prestaje da deli grčko društvo.
Jedan od najsnažnijih političkih mitova u Grčkoj je onaj o sveopštem narodnom otporu vojnoj hunti, koji simbolizuje nasilno gušenje protesta na Politehnici u Atini 17. novembra 1973. Konačni pad hunte usledio je tek nakon očajničkog pokušaja odigravanja poslednjeg poteza za navodni spas grčkog naroda pokušajem ubistva predsednika Kipra arhiepiskopa Makarija jula 1974. i dovođenjem atinskih poslušnika umesto njega; odmah je usledila turska invazija na Kipar i okupacija 38 odsto teritorije ovog ostrva, koja traje do danas. Ubrzo nakon prestanka diktature nastalo je sveopšte zgražavanje nad činjenicom da je vladavina hunte uopšte bila moguća i masovno samopripisivanje zasluga za borbu protiv pukovnika i njihov pad.
Mit o 17. novembru kao simbolu sveopštog otpora hunti omogućio je izbegavanje lične odgovornosti mnogim grčkim političarima i građanima. Knjiga „Revolucionar amater“ Apostolosa Doksiadisa čini upravo suprotno: polazeći od sebe, Doksiadis poziva na svest o važnosti lične odgovornosti i istine za razvoj i napredak društva u kome se živi.
U Srbiji ne postoji ništa slično ovom svedočenju Apostolosa Doksiadisa. Memoari pojedinih političara i političarki ne mogu zameniti šire društveno sećanje, širi pogled, slobodno razmišljanje i iznošenje ne samo svojih stavova već i sopstvenih poteza i grešaka – priznanje koje se u provincijalizovanoj srpskoj intelektualnoj sredini gotovo nikada ne sreće. Nedostatak ličnih svedočanstava doprinosi, možda i presudno, lakšem prekrajanju čak i osnova nedavne prošlosti, oportunističkom izokretanju stvarnosti i činjenica i urušavanju svih vrednosti.
Nedostatak slobode – ili osećaja slobode – stvara zatvoreni krug straha od javnog izražavanja vrednosnih sudova, što parališe čitavo društvo i dovodi ga u stanje nemoćne obamrlosti. Današnje grčko društvo, uz sve probleme koji ga muče, duboko karakteriše osećaj lične slobode kojom se brane svoja prava, nasuprot stalno uplašenom srpskom društvu, u kome se svako manjinsko mišljenje zatrpava nasiljem kukavičke gomile. Za slobodu se može izboriti jedino odbacivanjem korozivnog straha, koji čitavu zajednicu čini mračnom i negativnom. Ko ne poštuje sopstvenu slobodu, ne može poštovati ni sebe ni druge.
Autor je profesor Filozofskog fakulteta i upravnik Centra za kiparske studije.