Danas je subota, 20. maj/svibanj, 140. dan 2023. godine.
DOGODILO SE NA DANAŠNJI DAN
1347. – Rimski narodni tribun Cola di Rienzo proglasio je Rimsku Republiku protjeravši vlastelu iz grada. Već naredne godine Rienzo je bio prisiljen da napusti Rim. Njegov lik inspirisao je Richarda Wagnera za operu “Rienzo”.
1349. – Car Dušan je proglasio zakonik kojim su utvrđena opšta načela uređenja srpske države.
1498. – Portugalski moreplovac Vasco da Gama uplovio u luku Kalikat na jugozapadu Indije, pošto je prethodno prvi u svijetu uspio da oplovi oko Afrike.
1506. – Umro španski moreplovac italijanskog porijekla Kristofor Kolumbo, koji je 1492. otkrio Ameriku, ali je do smrti vjerovao da je otkrio istočne obale Indije. Poslije više pokušaja u Portugaliji i Španiji sklopio je pogodbu sa španskim kraljevskim parom Fernandom Petim i Isabelom Prvom o finansiranju ekspedicije. Obećana mu je desetina robe koju donese, vlasništvo nad osminom zemlje koju otkrije, dobio je tri jedrenjaka, zvanje admirala okeana i vicekralja zemalja koje osvoji. Isplovio je 3. avgusta 1492. i 12. oktobra iste godine stigao do ostrvca Gvanahani u grupi Bahamskih ostrva, zatim na Kubu i Haiti. Na drugom putovanju, od 1493. do 1496, otkrio je Dominiku, Gvadelup, Portoriko i Jamajku, na trećem od 1498. do 1500. Trinidad i obale Južne Amerike (ušće rijeke Orinoko), a na četvrtom od 1502. do 1504. Honduras. Uprkos ogromnim zaslugama za Španiju, koja je stekla bogate kolonije, mimoišla su ga obećana priznanja i nagrade i umro je u bijedi.
1520. – u Vražjoj gori kod Korenice poginuo hrvatski ban i biskup Petar Berislavić.
1570. – Abraham Ortellius napravio prvi moderni atlas.
1795. – Vođa ugarske jakobinske urote Ignjat Martinović smaknut je na Krvavom polju u Pešti.
1799. – Rođen je francuski pisac Honoré de Balzac, začetnik evropskog realizma, autor oko stotinu knjiga sa više od 2.000 likova. Prikazao je široku galeriju tipova iz svih društvenih sredina, raznih temperamenata i karaktera, koje pokreću raznolike pobude od novca do vlasti, od ljubavi i idealizma do slijepih nagona i brutalne eksploatacije. U umjetničkoj obradi ostavili su trag gigantski obim djela i relativno kratak spisateljski rad, od samo 19 godina, tokom kojeg je prodavao i nenapisane ili nezavršene knjige i često stvarao pod pritiskom određenih rokova. Romani pod zajedničkim nazivom “Ljudska komedija” imaju i vrijednost socioloških studija i duboka su kritika francuskog društva. Djela: romani “Evgenija Grande”, “Čiča Gorio”, “Gopsek”, “Izgubljene iluzije”, “Seljaci”, “Rođaka Beta”, “Golicave priče”, “Šuani”.
1806. – Rođen je engleski filozof i ekonomista John Stuart Mill, jedan od tvoraca liberalne političke teorije. U logici je usavršio istraživanja uzročnih odnosa među pojavama, a u etici zastupao utilitarizam polazeći od učenja engleskog filozofa Jeremyja Benthama. U ekonomiji je posljednji značajan predstavnik engleske klasične škole – poznat je po teoriji troškova proizvodnje. Ostala djela: “Sistem logike”, “Utilitarizam”, “O predstavničkoj vladi”, “Principi političke ekonomije”, “Auguste Comte i pozitivizam”, “Potčinjenost žena”.
1834. – Umro je francuski general i državnik Marquis de Lafayette, koji se od 1777. do 1781. uz američke koloniste borio za oslobođenje Sjeverne Amerike od Britanaca. U Francuskoj revoluciji se zalagao za načelo ustavne monarhije. Kao komandant Nacionalne garde u julu 1791. naredio je da se na Marsovom polju puca u Parižane koji su protestovali što je kralj Louis Šesnaesti ostao na prijestolu, a kad se revolucija okrenula protiv kralja, napustio je komandu nad Centralnom armijom i 1792. promijenio stranu. Bio je neaktivan tokom vladavine Napoleona Prvog, a u Julskoj monarhiji uspostavljenoj 1830. opet je komandovao Nacionalnom gardom.
1857. – Umro je Ivan Frano Jukić. Elementarnu pismenost i znanje osnova latinskoga jezika stekao je kod mjesnog župnika, fra Franje Sitnića. Niže razrede gimnazije završio je u franjevačkom samostanu u Fojnici, filozofiju je studirao u Zagrebu, a teologiju u mađarskom Veszprému i Dubrovniku. Tijekom studija se politički angažirao. Oduševio se idejama ilirskoga pokreta pa se zauzimao za kulturno podizanje Bosne, potičući otvaranje tiskara, knjižnica, kulturnih društava, narodnih čitaonica i muzeja. Pokazivao je sklonost za prosvjetiteljske ciljeve s naglaskom na reformu jezika, pravopisa (bio je pristašom Gajeva pravopisa) i utemeljenje škola. Pokrenuo je, uređivao i ispisivao prvi bosanskohercegovački časopis “Bosanski prijatelj”. Prikupljao je narodne pjesme koje je s Grgom Martićem, a pod pseudonimom fra Filip Kunić, objavio u Osijeku. Omer-paša Latas protjerao ga je zbog političkog angažmana (zbog teksta “Želje i molbe bosanskih krstjana”) u Carigrad i trajno mu zabranio povratak u Bosnu. Jukićeva pjesma “Slavodobitnica svietlome gospodinu Omer-paši”, dovodi do toga da je Latas dao uhititi Jukića (1852.) i zatočiti u Carigrad, odakle ga je iz zatvora izvukao austrijski konzul, pjesnik Antun Mihanović.
1881. – Rođen je poljski general i političar Władysław Sikorski, koji je u Drugom svjetskom ratu organizovao poljske emigrante za borbu protiv Hitlera.
1882. – U Beču je potpisan ugovor o Trojnom savezu Njemačke, Austro-Ugarske i Italije.
1896. – Umrla je njemačka pijanistkinja Clara Schumann, koja je bila jedna od najvećih klavirskih majstora 19. vijeka. Širom Evrope je popularisala djela Roberta Schumanna, za koga se udala 1840, zatim djela Ludwiga van Beethovena, Frédérica Chopina, Johannesa Brahmsa, Felixa Mendelssohna. Kao vrhunska interpretatorica suprotstavljala se isključivo virtuozitetu u korist doživljenog i produhovljenog tumačenja djela.
1902. – SAD priznale nezavisnost Kube.
1915. – Rođen je izraelski general i političar Moshe Dayan, pobjednik u ratu protiv Arapa u junu 1967, u kojem je Izrael, poslije vojnih provokacija Egipta, za šest dana zaposjeo Sinaj, Gazu, Zapadnu obalu i Golansku visoravan.
1927. – Potpisivanjem mirovnog sporazuma u Džedi s kraljem Ibn Saudom, Velika Britanija priznala nezavisnost Saudijske Arabije.
1941. – Italija je u Drugom svjetskom ratu anektirala Boku Kotorsku sa dijelom dubrovačkog kotara i nazvala je Pokrajina Boka Kotorska.
1944. – Rođen je britanski muzičar Joe Cocker. Prvi veliki hit Cocker je imao s pjesmom With a Little Help from My Friends, obradom The Beatlesa na kojoj je gitaru svirao Jimmy Page. Iste godine održao je nastup na legendernom festivalu u Woodstocku. Daljnji je uspjeh postigao obradom pjesme She Came In Through the Bathroom Window The Beatlesa, te vlastitim pjesmama, iznimno uspješnim Cry Me a River i Feelin’ Alright. 1970. postiže najveći hit tog dijela svoje karijere s pjesmom The Letter s albuma Mad Dogs and Englishmen. Početkom 1970-ih problemi s drogom i alkoholom usporavaju mu karijeru, no u 80-ima i 90-ima uspijeva se vratiti zahvaljujući nekolicini iznimno uspješnih hitova: Up where We Belong (pjesma nagrađena Oscarom, otpjevana s Jennifer Warnes za film Oficir i džentlmen), You are So Beautiful, When The Night Comes, N’oubliez Jamais, Unchain my heart.
1956. – Eksplodirala prva hidrogenska bomba bačena iz aviona, koju su Amerikanci ispustili iznad pacifičkog ostrva Bikini.
1958. – Umro je Đuro Salaj, jedan od osnivača Komunističke partije Jugoslavije i prvi predsjednik Jedinstvenih sindikata Jugoslavije (1945). Poslije neuspješnog atenata na kralja Aleksandra 1921., Đuro Salaj je 1922. godine osuđen na dvije godine zatvora. Godine 1930. otišao je u Sovjetski Savez, gdje je radio kao predstavnik KPJ u Kominterni. Od 1942. do 1944. godine radio je kao spiker i urednik emisija radio stanice „Slobodna Jugoslavija”. Krajem 1944. vratio se u Jugoslaviju i bio član AVNOJ-a. Od 1945. do 1958. bio je predsjednik Centralnog odbora Jedinstvenih radničkih sindikata Jugoslavije, nakon čega je izabran u Savezno izvršno vijeće. Sahranjen je u Grobnici narodnih heroja na groblju Mirogoj. Član CK KPJ bio je od 1926., a član Politbiroa CK KPJ od 1948. godine. Bio je i član CK KPH.
1980. – U Quebecu je na referendumu o nezavisnosti od Kanade 60% birača glasalo protiv otcjepljenja.
1985. – Film “Otac na službenom putu” jugoslovenskog režisera Emira Kusturice osvojio je “Zlatnu palmu” na 38. međunarodnom festivalu u Cannesu.
1989. – Skupština Srbije donijela je odluku o raspisivanju zajma za privredni preporod Srbije. Zajam nikada nije vraćen zajmodavcima, a srpska privreda je u narednoj deceniji doživjela kolaps.
1990. – U Rumuniji na prvim višestranačkim izborima, poslije 45 godina, pobijedio Front nacionalnog spasa.
1998. – Visoki predstavnik u BiH Carlos Westendorp, u skladu sa svojim ovlaštenjima, izabrao novi grb BiH, pošto se članovi Parlamentarne skupštine BiH nisu mogli dogovoriti o tome.
2000. – Na posljednjoj donatorskoj konferenciji za Bosnu i Hercegovinu, održanoj u sjedištu EU u Briselu prikupljeno je 850 miliona dolara. Za obnovu poslije trogodišnjeg rata (1992-95), ukupno je prikupljena 5,1 milijarda dolara.
2002. – Istočni Timor proglasio nezavisnost.
2012. – Preminuo je Eugene Polley, američki inovator, inženjer, izumitelj daljinskog upravljača za televizore. Polley je “daljinski”, nazvan prvobitno “Flash-Matic” razradio 1955. zajedno sa kolegom Robertom Adlerom. Njihov izum je 1997. godine Američka TV akademija nagradila “Emmyjem”. Polley je sa 20 godina postao inženjer, a imao je 18 patentiranih izuma.
2015. – Pet najvećih banaka u svijetu JPMorgan Chase, Citigroup, Barclays, RBS i UBS – priznale su krivicu po krivičnim tužbama u SAD za manipulisanje kursevima dolara i eura. Za prve četiri banke određena je ukupna kazna od 5,7 milijardi dolara, dok je švajcarska banka “UBS” zbog saradnje sa istražiocima dobila imunitet.
(AbrašMEDIA)