Posle zauzimanja Plane, Zadarska ustanička četa je istog dana vraćena u rejon Dabarskog polja, da se pridruži snagama koje su zatvarale pravce prema Stocu i Nevesinju. Iste večeri je i Davidovićeva četa upućena da pojača ustaničke snage koje su zatvarale pravce od Gacka i Fazlagića kule, odakle je očekivana intervencija jačih ustaško-domobranskih snaga. Sve ostale čete, koje su učestvovale u borbama oko Plane, nastavile su napad ka Bileći. Tako je 29. i 30. avgusta prostor između Plane i Fatnice ostao bez ijedne mještanske ustaničke jedinice.
Muslimansko stanovništvo koje se na ovom prostoru u većini zadržalo kod svojih kuća – time je ostalo bez svoje zaštite. To su vješto iskoristile grupe ubica i pljačkaša koje su predvodili Anto Bjeletić, Simo Eraković, Rako Lalić, poručnik Damnjan Mićević i drugi. Svaki od nih imao je grupu od oko 20 pljačkaša iz pograničnih sela sa jedne i sa druge strane granice prema Crnoj Gori. Oni su organizovali pljačku muslimanskih sela: Plane i okoline, Orahovca, Đeče i ostalih fatničkih naselja sve do Divina. Tovarili su na konje sve što se zateklo u kućama: žito, posuđe, odjeću i ostale stvari od vrijednosti. Cijeni se da je tada, pored ostalog, opljačkano oko 1.000 grla krupne stoke i nekoliko hiljada grla sitne stoke iz preko 400 domaćinstava. U vrtlogu svakojakog nasilja u toku pljačke, razbojnici su u spomenutim selima ubili oko 25 nevinih osoba. Tih dana muslimansko stanovništvo je zahvatio takav strah i panika koja je prerasla u panično bjekstvo. Tako se cjelokupno stanovništvo iz ugroženih sela do 31. avgusta našlo u Fatnici.
U Fatnici su se tada nalazili Miro Popara, Tripo Šarenac, Halid Čomić, Rajko Milošević, komandir Davidovačke ustaničke čete, Vojo Vujović i drugi, zatim predstavnici izbjeglog stanovništva: Meho Dedović predsjednik divinske opštine, Huso Telarević, Šaban Zečić, Murat Pervan i drugi.
Prema sjećanjima Halida Čomića, Voja Vujovića i drugih, spomenuti ugledni ljudi i okupljeno muslimansko stanovništvo zahtijevali su od Mira Popare da se nešto poduzme radi njihove zaštite. Cijeneći da se oko 400 lica muslimanskog življa našlo u teškom položaju, Miro je, sa svojim saradnicima, odlučio da se okupljeno stanovništvo privemeno skloni u Bileću. Meho Dedović i ostali domaćini muslimanskih porodica odbili su taj prijedlog i energično zahtijevali da se narod skloni u Stolac, jer će tamo, navodno, biti bezbjednije. Mnogo se raspravljalo o tome kamo poći. Miro je upozoravao da je rizično ići u Stolac, jer su ustaše u Berkovićima i okolini počinili masovne zločine nad srpskim življem, pa se može očekivati da će preživjeli pojedinci i grupe u znak osvete nasrnuti na nedužni narod. Međutim, zaludni su bili svi ti i slični argumenti i ubjeđivanja; prevladali su zahtjevi da se ide za Stolac. Nemoćan da bilo šta efikasnije poduzme i Miro se složio. Dogovoreno je sa komandirom Davidovačke ustaničke čete da se za obezbjeđenje i pratnju ovog naroda na putu za Stolac odredi vod najpouzdanijih boraca. Za izvršenje tog zadatka određen je vod od 20 boraca iz Gornjih Davidovića. Komandir tog voda bio je Vojo Vujović, koji je u godinama pred rat bio na radu, kao fizički radnik, u Beogradu, a u prvim ustaničkim borbama pokazao se kao odvažan borac i zalagao se za korektan odnos prema muslimanskom stanovništvu. Takav stav zauzimali su i ostali borci iz ovoga voda i većina njih uživali su ugled čestitih i krajnje poštenih ljudi među kojima su bili: Vlado Vujović Stari, Ilija Vujović, Obrad Šakotić, Danilo R. Šarenac i drugi. Kako su vođe pljačkaških grupa još bile angažovane na sakupljanju, podjeli i transportovanju opljačkane imovine iz napuštenih sela, to su sve pripreme za odlazak naroda za Stolac obavljene u toku 1. septembra – bez ikakvih incidenata.
U takvim okolnostima 2. septembra 1941. godine izjutra iz Fatnice je krenula kolona od oko 400 žena, djece i starih ljudi, sa raznobojnim zavežljajima preko ramena. Krenuli su u pravcu s. Divina i dalje preko Berkovića za Stolac. U koloni su bili stanovnici iz Đeča, Orahovca i svih zaseoka Fatnice, zatim porodice iz Prisoja, Bijeljana i dvije porodice Hobota iz Milavića sa 22 člana (koje su pod zaštitom komšija pošle u Milaviće i tako su spaseni). Nije bilo nijednog čovjeka iz muslimanskih sela: Kljenaka, Sunića i ostalih dabarskih naselja. Oni su ranije bili grupisani u ustaškom uporištu na Berkovićima, gdje je većina stradala 25. avgusta 1941. godine.
Pokret se odvijao normalno sve do sela Bijeljana, gdje su koloni prišle razbojničke grupe iz družine Bjelatića, Lalića i ostalih inicijatora bratoubilačke borbe. Prema izjavi Obrada Šakotića, borca iz pratnje, “silnici” su počeli izazivati incidente, samovoljno su preuzimali ulogu pratioca i tom prilikom u Bijaljanima strijeljali dva lica iz kolone. Poslije kraćeg dogovora boraca iz pratnje sa začelja kolone o tome šta da se radi u novonastaloj teškoj situaciji – zaključeno je da se sa banditima iz spomenutih grupa može izaći na kraj samo upotrebom oružja. Pošto, zbog malobrojnosti i drugih razloga, nisu bili u mogućnosti da stupe u oružani okršaj sa banditima, borci iz “zvanične” pratnje ove nejači su, na putu od Bijaljana do Vrijeke, napustili kolonu i pošli svojim kućama. Ostao je samo komandir voda sa dvojicom boraca koji su sa njim bili na čelu kolone. Kad je saznao za odustajanje većine boraca od daljnje pratnje Vojo je bio iznenađen i nemoćan da izvrši zadatak. Konačno, na izvorima u Vrijeci pojavio se “četobaša” Bjelatić sa oko 40 razbojnika i pljačkaša. Kad je Vojo reagovao na samovolju došljaka, rečeno mu je da će za njega biti najbolje da se što prije izgubi, ili ako želi, da se njima pridruži. Na kraju su ga ubijedili da će narod biti sproveden u Stolac, a biće likvidirano samo nekoliko muškaraca za koje se “zna da su bili ustaše”. Poslije toga i Vojo Vujović se, sa dvojicom boraca, vratio u Davidoviće, a unesrećeni narod je pao u kandže zlikovaca. Sve on što je preduzeto za obezbjeđenje tog naroda i sami postupci boraca iz pratnje – nedvosmisleno govori o tome da se nije ozbiljno računalo na mogućnost masovnog zločina o čemu svjedoči i činjenica da borcima iz obezbjeđenja nije predočeno šta treba raditi u slučaju napada bandi na kolonu.
Ulazak kolone muslimanske nejači u Berkoviće posmatrala je Bosiljka Kojović i ona o tome svjedoči: “Taj siroti narod, pretežno žene, djeca i po neki stariji čovjek, djelovali su preplašeno i zbunjeno. Kolonu je pratilo preko 40 naoružanih ustanika, od kojih je više od polovine bilo odjeveno u vojničke ili žandarmerijske uniforme. Kad su ušli u Berkoviće nastala je galama i prepirka između nekih mještana i pratilaca. Čuli su se povici: “Dosta je proliveno nevine krvi u Bekovićima”, “Zbog čega ovdje da strada pošteni narod iz fatničkih sela”, i slično.”
U vezi sa tim, Nikola Kojović iz Berkovića keže: “Nastala je neopisiva gužva kad je narod stigao u Berkoviće. Formirala su se dva tabora. Jedni su bili za osvetu, dok su drugi mještani sažaljevali narod iz Fatnice i protivili se namjerama suprotnog tabora. Za osvetu i fizičko uništenje bili su, pored onih iz pratnje i mještani: Vjekoslav Đurić (Vjekoslava Đurića strijeljao je 1. udarni hecegovačko-crnogorski partizansi bataljon 1. februara 1942. god. U s. Berkovići. Đurić je tada bio komandant četničkog bataljona u Stolačkom kraju.), Panto Đurić, Luka Kojović, Vlado Dedijer, Dušan Ivković, Vlado Radan, Jovan Stanić Gvozden i drugi. Na kraju, narod su zatvorili u dvorište i prostorije žandarmerijske kasarne. Kasnije se pričalo da su posle pada mraka u dvorištu kasarne na zvjerski način likvidirali: Meha Dedovića, Murata Pervana, Husa Talarevića, Šaban Zečića i druge” (ukupno 9 ljudi, jedna žena i dijete). Kasnije je Asim Pervan, kada je vadio kosti svoga oca, utvrdio da su pobijeni drvenim kolcem u koji je bio ukucan gvozdeni klin, zatim bačeni u septičku jamu.
Omladinac Đorđe Đurica, koji se te večeri zatekao u Berkovićima, kaže: “O tome da se sprovedu u Stolac ili da se pobiju nastala je velika svađa. Protivnici ubijanja, poveća grupa mještana, govorili su: “Ako je neko kriv vodite ga vašim kućama neka tamo plaća”. Preovladala je struja koja se zalagala za ubijanje. Ostalo mi je u veoma ružnom sjećanju ono nasrtanje pojedinaca na nemoćne žene i djecu; divljački su ih tukli i šamarali na putu ka kasarni. U tome su se posebno istakli Luka Kojović i Vlado Dedijer.”
U izjavi Vezirke Bajramović, koja se nalazila među postradalima noseći svoje dvogodišnje dijete i još u drugom stanju, pored ostalog se navodi: “Do Berkovića u pratni je bilo oko 40 Crnogoraca, a onda im je prišlo još toliko. Kad su nas strpali u kasarnu, odvodili su u jednu prostoriju djevojke i mlade žene i cijelu noć ih tamo “saslušvali”. Inače, te noći sve su redom pretresali i oduzimali novac, zlatninu i nakit, Sjutra, kad su nas potjerali na Trusinu, mnogima je bilo jasno da će nas negdje u brdima pobiti. Noseći dijete, zanemogla sam i ostala u začelju. Tada sam zamolila, dvojicu mladića da me puste da se vratim kući.”
Pustili su mladići Vezirku i ona se vratila kroz selo Hatelje i svratila na česmu Žukovik, da djetetu da vode. Tamo su je uhvatila dvojica ljudi u žandarmerijskim uniformama i pitali je odakle se vratila, ko je pustio i slično. Odveli su je kod “starješine”, koji se nalazio nešto dalje od česme. Nakon kraćeg ispitivanja, on je naredio da je “vode”. Samo što je odmakla nekoliko metara, čula je tri zaglušna pucnja, a zatim se uz jak bol, onesvijestila. Kasno poslije podne došla su dva čovjeka sa ašovima da je sahrane. Ona se sjeća: “Iznenadili su se kad su vidjeli da sam živa. Zakopali su moje dijete koje je poginulo. Kad su vidjeli da sam zadobila prijelom noge u koljenu, nisu znali šta da rade. Predložili su mi da me prenesu u Milaviće i ja sam na to pristala.” Padom mraka prevukli su je preko polja, na vrbovim granama. Tamo su je prihvatili Kašikovići i Popadići i liječili je oko mjesec dana. Kako se rana sve više pogoršavala, Vezirka je prebačena u Bileću. Poslije je smještena u Dubrovnik, gdje je izliječena i, krajem godine, rodila muško dijete. Ljudi koji su je preneli u Milaviće bili su Milan Kundačina i Milan Stanić iz Hatelja.
Nakon provedene noći u žandarmerijskoj kasarni, kolona ojađenog naroda, 3. Septembra je kenula uz strme strane Straževice. Pretpostavlja se da se tada u “pratnji” nalazilo preko 80 najkrvoločnijih nacionalista, među kojima je bio priličan broj onih čija je rodbina stradala od ustaša na Berkovićima, Koritima i u nekim drugim razbojništvima.
Jedini preživjeli svjedok masovnog stravičnog zločina koji je potom izvršen nad ovom nejači, Hadžera Bijedić (rođena Ćatović), koja je od 3. septembra do 21. novembra 1941. godine čamila i tugovala među stotinama mrtvih u jami Čavkarici, u svojoj izjavi kaže: “U prvi sumrak zatvorili su nas u žandarmerijsku kasarnu u Berkovićima, gdje su odmah usmrtili oko 10 muškaraca. Ubijali su ih nekim upim predmetima. Cijelu noć je jedna grupa razbojnika pretresala i oduzimala novac i nakit. Od Berkovića do jame Čavkarice, pratila nas je velika grupa naoružanih ljudi, čini mi se da ih je bilo preko sto. Negdje iza podne stigli smo do jame Čavkarice. Poslije odmora koji je trajao više od jednog sata, počelo je odvođenje preplašenog naroda u grupama po 10 i nastavljeno sa bacanjem u jamu. Oko otvora jame nalazilo se 10 zlikovaca, koji su stradalnike, jedno po jedno, udarali kundakom po glavi i tako su onesviješćeni padali u jamu. Došla sam na red među posljednjima. Gurali su me iz ruke u ruku do jame. Tada sam osjetila jak udarac u glavu (i danas mi se vidi veliki ožiljak na potiljku) i tako ošamućena padala sam u jamu. Negdje pri dnu, zaustavila sam se na nekom ispupčenju. Kad sam došla k sebi, napipala sam neki rukavac, koji se poput lijevka širio u stranu. Tamo sam se povukla i za čudo ostala nepovrijeđena”.
Hadžera je još ispričala da je ostala nepovrijeđena i njena rođaka Alija. Tako su samo Hadžera i Alija ostale u životu. Izvjesno vrijeme uzimale su hranu iz torbi poginulih. Kada se više nije imalo šta jesti, sedamnaestogodišnja Alija je pokušavala da izađe iz jame. Dugo se i mukotrpno pentrala i nekako uspjela do pod sam vrh. Tada se spotakla i ponovo stropoštala na dno jame. Alija je tada zadobila teške povrede koje nije preživjela. Poslije toga Hadžera je vikala i zvala, ne bi li je ko čuo spolja. Srećom, jednoga dana je čula glasove na otvoru jame. Čobani su je dozivali, a zatim joj bacali hranu, sve do Aranđelova dana (21. novembar) 1941. kada su je mještani iz obližnjih sela izvadili iz jame. Te pogibeljne 1941. godine, Hadžera još nije imala punih 20 godina.
Prema sjećanju Tripa Šarenca, u Fatnici je ostalo još oko 25 članova onih muslimanskih porodica čiji su domaćini aktivno sarađivali sa ustanicima i članovima KPJ. To su bile porodice: Hajdara Bajramovića i njegovog brata Ćamila, Halida Čomića i njegovog brata Sulja, Asima Pevana i njegovog brata Alije, Hajrudina Selimvića i drugi. Neki od njih bili su članovi KPJ i SKOJ-a, za čiju se aktivnost i djelovanje na ovom terenu znalo. Sticajem okolnosti, tu se našla i porodica Sulje Pervana.
Vraćajući se sa Čavkarice, grupa od oko 25 pomahnitalih zlikovaca, stigla je u Fatnicu 4. septembra poslije podne. Banditi su javno tražili da pobiju preostale Muslimane, prijeteći Miru Popari i svima ostalima koji štite “Turke”. Došlo je do svađa i žestoke prepirke i vrijeđanja. Kada su nasilnici i fizički nasrnuli na Mira i prostorije u kojima su se nalazili Muslimani – energično su im se suprotstavili komunisti: Tripo Šarenac, Vlado Radovanović, Đuro Čubrilo, Čedo Popara i Savo Medan, zauzevši zaklone ispred Mirove kuće i zaprijetivši razbojnicima da će pucati ako ne odustanu od svoje namjere. Zločinci su se uz prijetnje i psovke, povukli i smjestili se u kuću Stevana Šarenca, gde su nastavilli sa orgijanjem do kasno u noć. Pored poznatih razbojnika Anta Bjelatića i Raka Lalića, u ovoj grupi su se nalazili i žandarmi: Špiro Bobić, Radoslav Vuković, Marko Pundović, Petar Samardžić, Todor Uljarević, Dušan Jakšić i drugi.
Posle pada mraka, Miro je pozvao Tripa Šarenca i rekao mu: “Kako god znaš, odmah organizuj prebacivanje za Bileću ugroženih porodica i drugova: Hajdara, Asima, Halida, Haka Selimovića i drugih, da se tamo privremeno sklone”. Zajedno sa Vladom Radovanovićem, Danilom Šarencom, Urošem i Pavlom Vukojem, Tripo je iste noći obavio bezbjedno prebacivanje porodica spomenutih drugova u Bileću. Pošto je u tim porodicama bilo i male djece koja bi plačom mogla otkriti kretanje grupa prema Bileći, odlučeno je da se žene sa djecom sklone kod porodice Milana Milidragovića, u selu Vranjska, (bio je predsednik opštine u Divinu do 1941. godine). Narednog dana, pod zaštitom kaluđera Mirona, žene Halida Čomića, Hajdara Bajramovića i njegove braće, dovedene su sa dječicom kod Milana Miladragovića, gdje su ostale oko 15 dana, nakon čega su bezbjedno vraćene u Bileću.
Među postradalima na Čavkarici, bilo je i petoro maloljetne braće i sestra i majka Asima Pervana, a njihov otac je samo dan ranije stradao u Berkovićima. Ovu tragičnu istinu, dvetnaestogodišnji Asim je saznao od daljnje rodbine i prijatelja kod kojih se skrivao posle dolaska u Bileću. Kako sam kaže, pošto je saznao za tragediju svijih najbližih i ostalog naroda, izašao je iz skrovišta na ulicu u Bileći i besciljno tumarao, jer mu više nije bilo stalo ni do sopstvenog života. U takvom stanju ustaše ga prepoznaju i hapse. Međutim, na intervenciju rodbine i brojnih prijatelja, pušten je na slobodu. Poslije svojevrsne agonije, mladi skojevac je našao snage da duboko vjerujući u ispravnost politike KPJ, prevaziđe trenutnu krizu i ilegalno se uputi u Sarajevo. Odatle se, preko ustaljene veze, uskoro našao u redovima Prve proleterske brigade u čijem je sastavu ostao do avgusta 1943. godine, kada dolazi u Ramski NOP odred, i iz njega u 29. NOU Hercegovačku diviziju, gdje se afirmisao kao uspješan starješina i omiljen drug i komunista.
Po svjedočenju brojnih savremenika i poznavaoca tadašnjih prilika, tako se odigrala ova teška tragedija bilećkih muslimana u kojoj je, prema zvaničnoj evidenciji SUBNOR-a opštine Bileća, izgubilo živote oko 500 lica – neboračkog muslimanskog stanovništva i to: oko 40 lica iz sela Milavića u toku borbe u Berkovićima 24/25. avgust (u Berkovićima su se zatekli kao izbjeglice); 12 lica u Đeču, koje je pogubila grupa zločinaca Raka Lalića, 26. avgusta, oko 60 lica u toku borbe u Plani, 27/28. avgust; 25 lica u danima (29-30. avgusta) masovne pljačke muslimanskih sela između Plane i Divina; 13 lica, iz kolone, koja su likvidirana prije dolaska na Čerkavicu. Prema nezvaničnim podacima, govori se da je u jamu Čerkavicu bačeno oko 370 nedužnih osoba, a prema zvaničnoj evidenciji tamo je stradalo 272 lica. Navedene brojke treba uzeti samo kao približno tačne, jer je nemoguće bilo utvrditi tačan spisak lica kad se ginulo svakog časa i na sve strane.
Na osnovu sjećanja očevidaca, sudskih spisa, sačuvanih spiskova i slično, identifikovano je preko 30 organizatora i izvršilaca najvećeg broja opisanih zločina nad muslimanskim življem među kojima su bili najizrazitiji sljedeći i to:
Anto Bjelatić, nepoznatog zanimanja, iz sela Kovača, Nikšić, postao je komandant četničkog “ćoravog” bataljona, na čijem čelu gine marta 1942. godine u sukobu sa partizanima.
Damjan Mićović, poručnik iz Velimlja (Nikšić); jedan od organizatora četnika u svom kraju; strijeljali ga partizani februara 1942. godine u Banjanima.
Ranko Lalić, podoficir avijacije BJV iz Rudina (Nikšić); poginuo u četnicima.
Simo Eraković, bez zanimanja, komita iz Banjana (Nikšić); učestvovao u svim nedjelima nad muslimanskim stanovništvom, kao i navedena sabraća, strijeljali ga partizani 1944. godine u Banjanima kao odmetnika.
Vjeko Đurić iz Berkovića, aktivni podoficir BJV, učestvovao u zločinima u Berkovićima 25. avgusta i 2. septembra i na Čavkavici; u prvim danima ustanka pozivao seljake na osvetu, govoreći da treba uništiti sve što je “tursko”, kasnije jedan od organizatora četnika u Dabarskom polju, komandant četničkog bataljona. Strijeljan 1. februara 1942. godine u Berkovićima od strane 1. udarnog batljona.
Todor Uljarević iz Donje Vrbice, žandarm; komandir četničke čete i jedan od istaknutih mučitelja pripadnika NOP-a u bilećkom kraju od juna 1942. do 1944. godine, ubijen kao odmetnik 1949. godine.
Dušan Jakšić iz Korita, žandarm, živ bačen u Koritsku jamu, juna 1941. godine, od strane ustaša, ali je ostao živ, kasnije vrebao svaku priliku da likvidira što više Muslimana, pa se na Čavkarici i ostalim stratištima isticao kao najveći dželat.
Savo Vujović iz Preraca, zemljoradnik; istaknuti izvršilac zločina u svim mjestima od Plane do Čavkarice; kasnije; kao četnik, počinio brojne zločine nad simpatizerima NOP-a oko Bileće, početkom 1945. godine, pobjegao u SAD.
Radosav Vuković iz Meke Grude, žandarm; istaknuti četnički zlikovac kao komandir četničke čete, počinio mnoštvo zločina nad pripadnicima NOP-a u bilećkom kraju; uhvćen kao odmetnik 1946. godine i strijeljan.
Špiro Babić iz Hodžića, žandarm; poslije učešća u navedenim zločinima, istaknuti četnički komandant – batinaš i mučitelj simpatizera NOP-a, organizovao ubijanje i bacanje u jamu (7 Vujovića, iz Zasade); 1945. godine prebegao u SAD.
Petar Samadžić iz Rogova, žandarm; kasnije bio u četnicima. Poslije rata uhvaćen kao odmetnik i strijeljan.
Jovan – Gvozden Vujović – Stanić iz Gornjih Davidovića, zemljoradnik; od prvih susreta sa komitskim grupama Erakovića, Lalića i drugih, bio njihov vodič i učestvovao u svim progonima nad muslimanskim stanovništvom od Plane do Čavkarice; početkom 1942. godine kurir kod četničkog vojvode Petra Samardžića; marta 1942. godine uhvatile ga jedinice Prvog udarnog bataljona i strijeljale.
Spasoje Rogan iz Strupića, zemljoradnik, učestvovao u pokolju u Berkovićima (25. avgusta i 2. septembra) i na Čavkarici; poslije istaknuti četnik i komandant četničkog bataljona; odstupio 1945. godine i nestao u Sloveniji.
Luka Kojović iz Berkovića; isticao se kao izvršilac masovnih zločina u Berkovićima (25. avgusta) i na Čavkarici, poslije zagriženi četnik, izvršilac smrtnih presuda nad pripadnicima NOP-a, poginuo u borbi protiv partizana jula 1944. godine kod Bileće.
Mirko Savović iz Ljutog Dola, žandarm; veći dio njegove porodice stradao je od ustaša 1941. godine; isticao se u zločinima nad muslimanskim življem U Berkovićima i na Čavkarici, poslije komandir četničke čete, poginuo u borbi protiv partizana 1944. godine kod Bileće.
Vlado Radan sa Trusine, zemljoradnik; isticao se kao jedan od najbrutalnijih zlikovaca u likvidaciji Muslimana u Bekovićima (25. avgusta) i na Čavkarici; bliski rođak porodice Radan, iz koje je od ustaša stradalo 25 članova, likvidiran kao odmetnik 1945. godine kod Snježnice.
Mitar Kulišić iz Seline; poslije zločina u Berakovićima i na Čerkavici zagriženi četnik; likvidiran 1944. godine, kao škripar u pećini kod sela Hatelja.
Slavko Andrije Šukić iz Strupića; zločinac, isticao se u ubijanju Muslimana u Berkovićima i Čavkarici; činio zločine nad priadnicima NOP-a od 1942. do 1945. godine kao ratni zločinac.
Vlado Dedijer iz Kljenaka, trgovački pomoćnik, isticao se u svakojakim brutalnostima i terorisanju muslimanskog stanovništva u Berovićima (25. avgusta i 2. septembra) i na Čavkarici; povlačio se sa ostacima snaga okupatora prema austrijskoj granici, nestao negdje u Sloveniji.
Milorad – Miško Kapor, trgovački pomoćnik; radio u Beogradu, pripadao Ljotićevom “Zboru”; poslije zločina na Čavkarici, radio na razbijanju partizanskog pokreta u Mirilovićima i okolini, zbog čega je, februara 1942. godine, strijeljan na Branom Dolu.
Panto Đurić iz Berkovića, zagriženi šovinista; poslije zločina u Berkovićima i na Čavkarici, zaklijeti neprijatelj NOP-a; član svih četničkih foruma na području stolačkog sreza; povukao se sa snagama okupatora početkom 1945. godine i nestao.
Milovan Kojović iz Berkovića, četnik; poginuo u borbi sa partizanima na Hrgudu 1944. godine.
Ljubo Kojović iz Berkovića; poslije navedenih zločina činio nasilje nad pripdnicima NOP-a, na svirep način lišio života poznatu skojevku iz Hatelja Anđu Đuricu; poginuo u borbi protiv partizana 1944. godine.
Boško Ilić iz Bijeljana; poslije zločina na Čavkarici, opredijelio se za četnički pokret, jedno vrijeme bio komandir četničke čete; krajem 1944. godine, uhvaćen kao škripar i strijeljan.
Vaso Ilić Kepec iz Davidovića; za vrijeme vršenja zločina nalazio se u sastavu razbojničke grupe Raka Lalića; poslije četnik, likvidian kao odmetnik 1946. god.
Dušan Ivković, sitni trgovac iz Kljenka, nije zapaženo da je lično činio zločine, ali je zajedno sa A. Bjelatićem, V. Đurićem i drugima, učestvovao u donošenju odluke da se muslimanski živalj masakrira na Čavkarici i prisustvovao je tom zločinu; poslije je bio jedan od organizatora četništva u Dabarskom Polju i okolini; povukao se sa ostacima okupatora 1945. godine i nestao negdje u Sloveniji.
Pored organizatora i najistaknutijih izvršilaca zločina, bilo je znatno više pomagača – saučesnika, čija imena nije bilo moguće identifikovti.
Karakteristično je da je od ukupno 25 spomenutih zločinaca, 13 bilo u službi starog režima, dakle simpatizera ili pripadnika desničarskih političkih partija, nepomirljivih protivnika KPJ i naprednog revolucionarnog pokreta u godinama pred rat. Posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavije došli su u svoj rodni kraj iz raznih mjesta u kojima su službovali opterećeni reakcionarnim shvatanjima, puni nacionalističke mržnje, naročito prema Muslimanima. Kad se zna kako je siromašna seljačka sredina primala one koji su odlazeći u “svijet”, iz njenih redova postali “neko i nešto”, posebno u danima straha i neivjesnosti – nije nikakvo čudo što je jedan broj ustanika – seljaka pošao za tim malim “vođama”, a naročito kad su “uskakali” iz Crne Gore. Kao po pravilu, pod uticajem takvih tipova padali su oni pojedinci koji su bili skloni raznim ekscesima i oni iz najsiromašnijih porodica – mahom nepismeni, koji su jedva vezivali kraj s kajem. Uz to, u početku su razbojničke grupe, koje su činile višestruka nasilja i zločine nad muslimanskim življem, proglašene “komitskim četama” iz Crne Gore. Istina je da su pojedinci, tipa Bjelatića, Mićovića i drugi izvodi hrabrog i časnog crnogorskog naroda bili pokretači i organizatori najvećeg dijela ovih zločina, ali je isto tako nesporna činjenica da nijedan pljačkaš i razbojnik ne bi došao iz Crne Gore u Hercegovinu – da takvih ovamo nije bilo.
Tu i tamo se, evo i nakon četiri decenije od tih masovnih zločina, još čuju “mišljenja” da su za pokolje Srba 1941. godine krivi Muslimani i Hrvati i obrnuto – za stradnje Muslimana, okrivljuje se srpski narod.
Međutim, za onog ko želi da sazna istinu – postoji na stotine dokaza, da su zločinci iz redova muslimanskog i hrvatskog naroda, vršili masovne zločine nad srpskim narodom, neovisno od volje ili htijenja naroda iz kojeg potiču i kojeg su izdali. Isti je slučaj bio i sa zločinačkim bandama iz redova srpskog i crnogorskog naroda koji su vršili zločine nad Muslimanima. Bezbroj je primjera da su se ustaše u toku rata najdrastičnije obračunavale sa borcima za slobodu iz redova muslimanskog i hrvatskog naroda, kao što su četnici klali i bacali u jame najbolje patriote iz redova srpskog naroda.
Kad se danas, sa vremenske distance, razmišlja o masovnim pokoljima srpskog i muslimanskog življa u proljeće i ljeto 1941. godine, čini se da motive za to treba tržiti u šovinističko-nacionalističkoj i vjerskoj zaslijepljenosti pojedinaca i grupa, a i nečovječnosti i divljaštvu onih koji su na najsvirepiji način lišavali života nejaku djecu i nemoćne žene i starce, dok su glavni podstrekači zločina, uz sve navedeno, imali i motiv više – ideološko-političke prirode.
Koliko se tih dana razbuktao nacionalizam i vjerski fanatizam kod ološa u redovima ustanika najrečitije govore činjenice o masovnom stradanju muslimanskog stanovništva u bilećkim selima. Upravo na te ljude, Muslimane, koji su željeli saradnju sa ustanicima i s povjerenjem ih sačekali kod svojih kuća sručila se sva mržnja i želja za osvetom bezumnih grupa zločinaca, pa su, ni krivi ni dužni, životima platili grozne zločine koje su ustaše počinile u drugim krajevima Hercegovine.
Osvetničko raspoloženje tada pokoljima stvarno ugroženih Srba, obilato su iskoristili organiztori nedjela – da obične ljude još više zavedu i podvoje, i da to veći broj ustanika skrenu na kolosijek bratoubilačke borbe. To su naročito smišljeno radili oprobani antikomunisti – pojedinci iz aparata starog režima Kraljevine Jugoslavije, čineći sve da onemoguće rukovodeću ulogu KPJ na okupljanju i ujedinjenju svih naprednih ljudi u borbi za nacionalno i socijalno oslobođenje.
Na kraju je razvoj NOB-a nedvosmisleno pokazao da je bratoubilačka borba bijesnila upravo tamo gdje nije postojala i neposredno djelovala organizacija KPJ. Konkretno, na našem području prvih dana ustanka KPJ je preko svojih simpatizera i ostalih rodoljuba, bez većih poteškoća pokrenula veliki broj ljudi na ustanak i oružanu borbu protiv neprijatelja. Međutim, svi pokušaji KPJ da na posredan način, preko istih činilaca spriječi bratoubilačku borbu i masovne progone stanovništva – nisu donijeli željene rezultate. To je bilo moguće ostvariti tek onda kada je stvorena široka mreža partijskih ćelija po ustaničkim selima. Aktivnim političkim radom i neposrednim djelovanjem članova prvih prtizanskih ćelija razobličena je djelatnost razbojničko-pljačkaških grupa i pojedinaca, tako da od sredine septembra 1941. godine, pa do kraja rata, više niko na tom području nije stradao zbog toga što je pripadao drugoj nacionalnosti.
Tako su one daleke i preburne 1941. godine, postavljeni temelji bratstva i jedinstva koje je KPJ znalački izrađivala, razvijala i njegovala – kao najveću tekovinu svoje duge revolucionarne borbe i NOB-a koji je bio i biće trajno aktuelan u svim domenima života naše višenacionalne socijalističke zajednice.
Zbog toga, samo istinitim prikazivanjem zbivanja, koja je nametnula surova ratna stvarnost, moguće je odstraniti sva proizvoljna tumačenja i manipulisanje onim što se događalo u proljeće i ljeto 1941. godine. U stvari, sve što je rečeno i što se još mora reći o neprijatnim i teškim zbivanjima u minulom ratu – treba da predstavlja stalnu opomenu sadašnjim i budućim generacijama: da nikada ne dozvole da se tako nešto u budućnosti ponovi.
Izvor: Svjedočenja učesnika NOB-a u Hercegovini (Branko Popadić), “Hercegovina u NOB, april 1941. – juni 1942.”, knjiga broj II, Vojnoizdavački i novinski centar – Beograd, 1986.
(AbrašMEDIA)
Pročitajte još:
Osman Karabegović: Značaj ZAVNOBiH-a
Zasjedanje ZAVNOBiH-a: Završna riječ Dr. Vojislava Kecmanovića