Povezanost krajnje desnice sa fudbalskim navijačima je vremenom postajala sve veća, pa je od početnog ideološkog slaganja prerastala u jasniju političku saradnju. Da li su stadioni postali mesta gde veći deo (ekstremno) desnih aktivista politički stasava?
Piše Zoran Petakov, Mašina
Osamdesetih godina na prostoru bivše Jugoslavije počinje da se organizuje navijačka supkultura koja ubrzo postaje „politička avangarda“ pretežno srpskog i hrvatskog nacionalizma. Sukobi navijača na tribinama nagoveštavali su građanski rat i raspad države. Od samog svog nastanka, navijačke grupe „velike četvorke” (Partizan, Zvezda, Dinamo, Hajduk) preuzimaju nacionalizam kao zvaničnu ideologiju. Slede ih i navijači ostalih klubova u Srbiji i Hrvatskoj. Bosna i Hercegovina je izuzetak, i tamo će navijači tek po raspadu Jugoslavije prihvatiti nacionalizam kao ideologiju koju prate.
Kako je nacionalizam normalizovan i prihvaćen kao zvanična ideologija navijačkog pokreta, već krajem osamdesetih godina počinju da se pojavljuju prve (ekstremno) desničarske parole, transparenti i organizacije na tribinama. Od tada pa do danas ekstremna desnica je prisutna u navijačkom pokretu i pokušava da ga instrumentalizuje za ostvarivanje sopstvenih političkih ciljeva.
Odnos između organizacija ekstremne desnice i navijačkog pokreta prošao je tokom poslednje tri decenije kroz nekoliko faza, ali može se reći da su stadioni ostali baze iz kojih ekstremna desnica crpi veliki broj svojih aktivista.
Devedesetih godina Miloševićev režim je instrumentalizovano koristio desničarske organizacije kao rezervno sredstvo terora svoje ratne politike. Takve su organizacije delovale uglavnom kao paravojne formacije na ratištima. Veliki broj onih koji su se s ratišta vratili na stadione izražavao je ekstremno nacionalističke stavove i uključivao se i u rad ekstremno desnih organizacija. Stvari se menjaju nakon Petog oktobra, kada su navijači aktivno učestvovali i u rušenju Miloševićevog režima, za šta su bili i nagrađeni.
U većini navijačkih grupa u Srbiji postoji ekstremno desničarsko krilo ili podgrupa. Najpoznatija od njih je grupa navijača FK Rad, koji sebe nazivaju United force. Oni su najotvorenije neonacistički usmereni, i većina tih navijača su aktivisti neke od neonacističkih grupacija. Njihovi transparenti i barjaci na tribini šalju neskriveno neonacističke i fašističke poruke. Međutim, pristalice ekstremno desne ideologije postoje i među navijačima Partizana (čak i organizovano – Irriducibili), Zvezde, OFK Beograda, Zemuna, Voždovca, Slobode iz Užica, Borca iz Čačka i mnogih drugih.
Uspon i pad
Navijači koriste svoju poziciju nakon pada Miloševićevog režima, pa se između 2001. i 2008. godine dešava dotad najveća ekspanzija navijačkog pokreta na stadionima širom Srbije. Masovnost i nivo organizacije raste kod gotovo svih navijačkih grupa, a blagonaklonost države, posebno za vreme vladavine Zorana Đinđića i Vojislava Koštunice, dopušta da navijačke grupe međusobno ulaze u sve češće sukobe s neretko tragičnim ishodom. Antikomunističko, nacionalističko političko usmerenje vlasti daje desnici prostor za jačanje, što ona koristi za regrutaciju novog članstva, koje pronalaze na stadionima.
U tom periodu Obraz regrutuje svoje aktiviste s Partizanovog stadiona a SNP Naši i 1389 sa Zvezdinog. Kada je 2008. godine proglašena nezavisnost Kosova, na demonstracije pod nazivom „Kosovo je Srbija” (organizovala ih je vlast u Beogradu) došle su navijačke grupe, nacionalističke organizacije i neonacističke grupe. Nakon toga na stadionima širom Srbije kreće istoimena kampanja. Period između 2008. i 2010. godine generalno predstavlja vreme najintenzivnije saradnje između ekstremno desničarskih organizacija i navijačkog pokreta, i činilo se tada da ekstremna desnica stiče masovnu bazu u navijačkom pokretu.
Početkom 2009. godine počinje anti-LGBT kampanja zastrašivanja u okviru koje je ispisano stotine grafita po Beogradu i drugim gradovima. Kako se datum održavanja Parade ponosa bližio, bilo je sve više slučajeva napada i prebijanja pripadnika i pripadnica LGBT populacije. Tadašnja politička nomenklatura nije bila previše zainteresovana da to nasilje zaustavi, pa je Prajd 2009. godine zabranjen. Na jesen naredne godine, kada je Prajd konačno organizovan, u Beogradu se satima vodila borba između policije i oko 6.000 neonacista, nacionalista i sa njima povezanih fudbalskih navijača. Na pitanje da li su neonacisti, klerofašisti i ostali desničari mogli samostalno organizovati ovakvu akciju, ili su ih u tome koordinirali i na druge načine im pomogli delovi tajnih službi (i vojnih i civilnih), kao i deo tada opozicionih a sada vladajućih stranaka, te određeni crkveni predstavnici dobili smo jasan odgovor kada je 2014. posle promene vlasti i s dolaskom na vlast Aleksandra Vučića Prajd održan bez incidenata, što je trend koji se nastavio i nadalje. Tako nije teško doći do zaključka da su ove grupe (ponovo) upotrebili oni kojima je cilj bila promena vlasti u zemlji.
Zabrana Obraza i Nacionalnog stroja, koja se desila kao odgovor države na događaje u periodu 2007‒2010, i pojačana represija prema navijačima zbog velikog broja ubistava navijača u međusobnim obračunima, kao i zbog ubistva francuskog navijača Brisa Tatona, rezultirala je promenom strategije ekstremno desnih grupacija koje deluju unutar pojedinih navijačkih grupa. Sa stadiona (osim onog na Banjici) nestaju transparenti i barjaci sa ekstremno desničarskim sadržajem, a zamenjuju ih zastave s nacionalnim obeležjima ili mapom Kosova. S pojavom nove radikalno desničarske stranke Dveri nakratko se ponovo intenzivira saradnja između desnice i navijačkog pokreta, posebno Delija, pa su na mnogim tribinama organizovane grupe navijača propagirale da se na parlametarnim izborima 2012. glasa upravo za Dveri. Tadašnje vođe Delija odigrale su važnu ulogu u pomeranju navijačkog pokreta udesno, jer su kao vođe najbrojnije i jedne od (politički) najorganizovanijih grupacija svojim potezima uticali na čitav navijački pokret. Vreme će pokazati da su oni to uradili više iz poslovnih nego iz ideoloških razloga.
Navijači kao vladina organizacija
Pre dolaska Aleksandra Vučića na vlast, i njegovog preuzimanja koordinisanja svih službi bezbednosti, situacija se i u navijačkom pokretu i među ekstremno desničarskim organizacijama drastično menja. Sa ulica nestaju pripadnici ekstremno desničarskih pokreta. Na stadionima država, slično kao i devedesetih, ponovo preuzima kontrolu, no ovoga puta se to radi na drugačiji način. Aleksandar Vučić, paradigma režima koji je na vlasti od 2012, raščistio je ulice od desničara i vratio ih je nazad u sistem odakle povremeno izlaze kad je potrebno obračunati se s političkim protivnicima Srpske napredne stranke i onima koji kritikuju aktuelnu državnu politiku.
Dveri su se u međuvremenu „kompromitovale“ parlamentarnom politikom, a ostatak organizacija ostao je lojalan određenim strankama. Novoformirane organizacije, poput Alternative ili Zavetnika, svoju pažnju mnogo više usmeravaju na institucije poput beogradskog Univerziteta nego na stadione. Navijački pokret je u osetnoj stagnaciji, razlozi za to su brojni ali leže pre svega u odluci države da na svaki način stekne kontrolu nad navijačima. Nekoliko vođa navijača Crvene zvezde već godinama imaju unosne poslove s državnim firmama poput EPS-a, ali i sa gradom Beogradom. Firme poput Ultracop, MC Corona, ili građevinske firme Brigate, koje su u vlasništvu vođa navijača Crvene zvezde, dobijaju milionske poslove na tenderima s državnim preduzećima. Zauzvrat, drže pod kontrolom svoju tribinu, a u saradnji s policijom pokušavaju da pasiviziraju ostale navijačke grupe.
Drugi način, ne manje perfidan, jeste nemešanje države u mafijaške obračune u kojima često kao akteri i žrtve učestvuju i stradaju predstavnici navijačkog pokreta.
Na kraju se mora postaviti pitanje: ako je navijačka supkultura u sukobu s vladajućim društvenim sistemom i njegovim političkim institucijama, nasilje na stadionima posledica socijalnog nezadovoljstva, a navijači instrumentalizovani jasnim interesom političkih elita, da li se te grupe koriste kao političko oruđe desnice za očuvanje poretka i širenje desničarske političke ideologije? Današnji radnik koji svoje frustracije izražava na stadionu prema drugom i drugačijem umesto prema državi i kapitalu morao bi biti saveznik političke levice.
Navijački pokret u Srbiji nije više tako masovan ni organizovan kao što je bio početkom veka, ali još uvek bi mogao biti potencijalno opasan za sistem. Nacionalizam na tribinama služi tome da se socijalna pitanja koja navijači često ističu na stadionima, a koja ideološki pripadaju spektru levice, preusmere ka desnici i tako učine bezopasnim po sistem. Tome služi još uvek aktivna ekstremna desnica koja deluje unutar pojedinih navijačkih grupa. Situacija će se promeniti kad levica organizovano, a ne sporadično kao dosad, počne politiku da deli s navijačkom supkulturom.