Dvadeset kilometara od centra Šipova, u sjeveroistočnom dijelu planine Vitorog, iznad sela Vagan, nalazi se Vaganska pećina, jedna od najljepših pećina u Republici Srpskoj po koncentraciji i raznovrsnosti speleotema.
Ova pećina je pod zaštitom od 1970. godine, oko 420 metara pećine je istraženo, a za turiste je otvoreno oko 125 metara.
Ulaz u pećinu ima veliki otvor i čini prirodno sklonište, koje je dugo služilo pastirima kao utočište od lošeg vremena. Pećina je kraškog porijekla izgrađena od mezozojskog krečnjaka, a predstavlja fosilni kanal nekadašnjeg podzemnog toka kojim su se vode s Kupreškog polja (Mrtvica) drenirale prema vrelu rijeke Janj. Sastoji se od sedam dvorana i kanala, nazvanih imenima iz istorije i tradicije šipovačkog kraja: Čobanska dvorana, Lisičji kanal, Galerija Sime Šolaje, Janjski kanal, Svečana dvorana, Dvorana divova, Ponorski kanal i Dvorana Rade Marijanca.
Glavni prolaz je dugačak 200 m, širok 8-10 m i visok do 15 m.
Pećina je izuzetno bogata pećinskim nakitom, posebno velikim brojnim stalaktitima na stropu pećine.
Temperatura u pećni je oko 8 stepeni Celzijusa.
Legende o Vaganskoj pećini
Prema prvoj legendi, krava je ušla u pećinu, a nakon par dana je izašla na području Kupresa bez rogova i zderane kože, što je posljedica provlačenja kroz uske kanale i pećinski nakit.
Druga legenda kaže kako su čobani u zimskom periodu, skrivajući se od vremenskih neprilika, ložili vatru u Čobanskoj dvorani, a dim je izlazio na Kupres.
Prema trećoj legendi, mlada čobanica je zbog nevremena i guste magle ušla u pećinu i nikad nije pronađena, te se i sada, kad su jake kiše, njeni krici mogu čuti u pećini.
Prema četvrtoj legendi, partizani su se za vrijeme Drugog svjetskog rata skrivali u pećini.
Takođe, jedna od legendi kaže da je voda, koja se nalazi na ulazu u pećinu, sa lijeve strane u “malom bazenu”, ljekovita.
Prvi put je ova pećina istraživana šezdesetih godina prošlog vijeka. Još 1970. je proglašena zaštićenim prirodnim dobrom, a 2013. je ponovo, odlukom Vlade RS, proglašena spomenikom prirode.
Ovim prirodnim bogatsvom upravlja Turistička organizacija Opštine Šipovo, ulaznica za odrasle je pet maraka, a djeca do 12 godina plaćaju dvije marke.
Autor: Impuls