Iz predgovora Milovana Đilasa: Raspravu o Mladoj Bosni Masleša je napisao 1940. godine, dok se skrivao od progona policije, poslije uvođenja koncentracionih logora u decembru 1939. godine. Ovo pitanje je Masleša studirao godinama, što se vidi iz mnogih njegovih članaka, objavljenih u štampi, a i iz rukopisa i bilježaka koji su pronađeni kod njegove porodice poslije oslobođenja Beograda.
Mlada Bosna
Srpska bosanska čaršija je u toku austrijske vladavine u Bosni i Hercegovini napustila nacionalno-oslobodilačku borbu i izdala nacionalne interese. Radnički pokret je u drugoj polovini prvog decenija dvadesetog vijeka, kada je počeo da raste i da se razvija, potpuno zanemario nacionalno-oslobodilačke revolucionarne snage zemlje. Seljaštvo je, do Kočića, bilo potpuno politički neorganizovano i bespomoćno. I poslije pojave Kočićeve grupe prilike se nisu znatno popravile. Suprotnosti u zemlji, međutim, bile su sve oštrije. I klasne i nacionalne i političke. Atmosfera je bila vrlo teška. Bila je to barutana, samo nije bilo nikoga da je potpali. Omladina, koja je ustvari bila još izvan tih suprotnosti, svojim neodređenim klasnim položajem postala je tako neka vrsta izraza toga prilično haotičnoga stanja. Veći dio školske omladine nalazio se u stalnom procesu prelaženja iz sela u grad, cijela školska omladina, koja uglavnom sačinjava Mladu Bosnu, bila je na pola puta, negdje između svoga dotadašnjeg skromnog, seljačkog ili sirotinjskog života i budućeg ugodnijeg birokratskog ili građanskog života, cijela omladina bila je na putu sazrijevanja od mladića u ljude. Sve ovo nju je odvajalo od prve generacije intelektualaca, ali je otuđivalo i od seljaka i od radnika. Iako je po svome socijalnome porijeklu bila klasno ugnjetena, ona nije nikada ušla neposredno u klasnu borbu, i nikada nije shvatila šta je to zapravo klasna borba. Ukoliko je nešto konkretnije i saznala o klasnim odnosima, to saznanje nije poticalo iz zemlje, iz stvarnosti njihova života, nego iz knjiga koje su čitali, i iz propagande koju su slušali po svijetu. Ta klasna, psihološka i ideološka dvojnost omladine, međutim, nije joj dozvoljavala da miruje. Ona se razlikovala od svih tadašnjih klasa i međuklasa, i baš zbog toga što se razlikovala, ona je bila jedina u mogućnosti da djeluje, jer svi ostali nisu djelovali. Ona je bila u mogućnosti da se organizuje, što seljaci nisu mogli. Ona je shvatila nacionalni problem, što radnički pokret nije. Oni su po svome socijalnom porijeklu bili kmetovska i sirotinjska djeca i nisu bili zainteresovani u bogaćenju kao čaršija. Oni još nisu došli do građanskih zanimanja, nisu imali dakle šta da čuvaju, nisu imali šta da izgube, kao prva generacija inteligencije. I oni su zbog toga dejstvovali.
Oslobođenje u dvije etape
Bez organizacije, bez jedinstvenog programa, bez čvrsto izgrađene političke linije, Mlada Bosna bila je i bez jednog određenijeg teorijskog stava.
***
Po kružocima i grupama vodile su se, doduše, diskusije i razgovori i o pitanjima koja spadaju u teorijsku problematiku, ali od sasvim opštih razgovora i ponekih naslućivanja nije se dalje išlo. Iz svih tih diskusija, koje je danas teško rekonstruisati, a o kojima nam svjedoče razni učesnici[1] , izgleda da se diskusija, uglavnom svodila na dva pitanja: 1) sitan ili revolucionarni rad (čiji im smisao i sadržina nije bila jasna) i 2) problem etapnog rješavanja – prvo nacionalno pa onda socijalno oslobođenje, odnosno prvo nacionalna pa onda socijalna revolucija.
Kod prvog pitanja koje je trebalo teorijski obuhvatiti, naime, sitan ili revolucionarni rad, Mlada Bosna se riješila za revolucionaran. Kod drugog pitanja koje je bilo diskutovano, pitanja odnosa nacionalnog i socijalnog oslobođenja, Mlada Bosna se opredijelila za takozvano etapno rješenje, koje je dobilo svoju formulaciju u rečenici: prvo nacionalno, pa onda socijalno oslobođenje.
***
Međutim, kada detaljnije analiziramo ovaj stav o etapama, u vezi sa cjelokupnom unutrašnjom i međunarodnom političkom i privrednom stvarnošću, vidjećemo da etapno rješenje, onako kako je bilo zamišljeno od Mlade Bosne, nije, ustvari, bilo nikakvo etapno rješenje, jer je stvarno trebalo da bude rješena samo prva etapa. I ona je za Srbe u Bosni i Hercegovini i riješena 1918. godine, ali nije bila riješena za Hrvate, na primjer. Mlada Bosna je u ocjeni situacije u zemlji, u utvrđivanju perspektiva razvoja, u utvrđivanju metoda borbe u prvoj etapi imala još neke svoje poglede (pravilne ili ne, ovdje je za momenat sporedno). Međutim, o perspektivama borbe u drugoj etapi, o metodima borbe i o snagama koje treba da tu borbu vode, vladao je potpuni mrak.
***
Vidjeli smo da su seljaci u svojoj većini, smatrali da je nacionalno oslobođenje istovijetno sa socijalnim. Prema tome, seljaci su tražili jedno rješenje, bez etapa. Kod njih – fedualnih kmetova i siromašnih seljaka bez zemlje – preovladalo je uvjerenje, istorijski nastalo, da su srpsko i kmetsko rješenje jedno te isto, i da srpsko rješenje, što znači nacionalno oslobođenje i prisajedinjenje Srbiji, jeste istovremeno i socijalno oslobođenje, što znači oslobođenje kmetova i podjela zemlje. Neposredna i svakodnevna ekonomska i politička iskustva seljaka dovela su do ovog shvatanja. Feudalno seljaštvo je pod socijalnim oslobođenjem moglo podrazumijevati samo jedno, a to je oslobođenje od feudalne eksploatacije. To rješenje je bilo revolucionarno. Ono je traženo 1875. i ono je ostalo neriješeno sve do 1918. godine. Ali za grad, usljed promijena u privrednom životu zemlje, to rješenje nije bilo jedino, i nije više uopšte bilo rješenje. Pojam socijalnog oslobođenja – da ostanemo kod ove terminologije Mlade Bosne – morao je biti širi. Samo oslobođenje seljaka od feudalizma nije iscrpljavalo sva socijalna i klasna pitanja Bosne i Hercegovine. Mlada Bosna je vidjela tu razliku, ali je nije shvatila. Uviđajući da se pojam socijalnog oslobođenja na selu ne može prenijeti i u grad, ona nije umjela ništa drugo da uradi, nego da širi pojam socijalnog oslobođenja, koji joj ustvari nije bio jasan, ali koji je ona željela da vremenski razdvoji, i tako da identitet i istovremenost nacionalnog i socijalnog oslobođenja razbije na dvije uzastopne etape.
***
Pošto je željela da socijalno oslobođenje shvati šire od seljaka, i pošto je shvatila (sopstvenim saznanjem i pomoću stranih uticaja) da tako šire shvaćeno socijalno oslobođenje ne znači i ne može da znači samo oslobođenje Srba od muslimanskih begova i austrijske vladavine, nego i oslobođenje Srba od samih Srba, Mlada Bosna je morala doći do zaključka, s obzirom na potrebu oslobođenja svih Srba, i na postojanje Austro-Ugarske kao najjače i najneposrednije ugnjetačke snage, da ne može postojati ni identitet ni istovremenost ovih dvaju oslobođenja. Tako se došlo do shvatanja o prioritetu nacionalnog oslobođenja, o potrebi prethodnog rušenja austro-ugarske vlasti. Kako, kada i kojim snagama sprovesti drugu etapu – o tome se nije ni diskutovalo. Nekoliko opštih mjesta iz knjiga Kropotkina, Bakunjina ili Černiševskog[2] ne mogu uopšte biti uzeti u obzir kao ozbiljni prilozi izučavanja tadašnjih konkretnih prilika.
Jugoslovenstvo Mlade Bosne
Jugoslovenstvo Mlade Bosne imalo je jednu karakteristiku, koja ga je dijelila od jugoslovenstva, recimo, Hrvatsko-srpske koalicije. Ono je bilo borbeno, bilo je zapravo uporište, sa kojeg su omladinci mislili da mogu proširiti svoju borbu i u nju uvući i druge narode u Bosni, i zbog toga je ono bilo neprihvatljivo za građanstvo, a ne samo zbog njegovog šovinističkog i velikosrpkog stava. Građanstvo nije htjelo borbu, nije htjelo njeno proširenje na druge krajeve Austro-Ugarske monarhije. Ono je bilo za čekanje i za isključivo vezivanje za Srbiju. I zbog toga se suprostavljalo jugoslovenstvu, koje je i kod Mlade Bosne bilo u prvom redu borbeno sredstvo. Ono je bilo sastavni dio borbenog jugoslovenstva omladine, na koje se, uostalom, mislio i osloniti Frano Supilo kada se poslije Fridjungovog procesa razišao sa Hrvatsko-srpskom koalicijom, i to ne zbog toga što ona ne bi bila jugoslovenska nego zato što nije bila borbena. Supila je privlačila omladini više borbenost nego jugoslovenstvo, tačno suprotno od onoga što je srpsku politiku u Bosni odbijalo od omladine. Supilo je raskrstio sa koalicijom zbog njenog oportunizma, a jedna grupa građanskih političara iz Bosne i Hercegovine (dr Danilo Dimović) vezala se sa njom baš zbog toga. Prema tome, u jugoslovenstvu Mlade Bosne treba gledati u prvom redu jednu konstrukciju, prihvaćenu iz vana, pomoću koje su mislili pojačati i proširiti borbu protiv Austrije, i prebroditi teškoće na koje su nailazili, dijelom i usljed svoga sektaškog stava.
Djelujući pod pritiskom socijalnog položaja seljaka, osjećajući se i sami dijelom te seljačke mase, vjerujući apstraktno u nacionalnu njenu snagu, ali bez vjere u njene neposredne i konkretne borbene sposobnosti, ostajući u borbi sami, bez seljaštva, Mlada Bosna je, tražeći svoja sredstva borbe, našla dva, od kojih su oba značila stvarno udaljavanje od seljaštva, još jače izolovanje od njega i stvarno njegovo napuštanje. Jedno su bili atentati, a drugo jugoslovenstvo. Međutim, mogućnosti zajedničke revolucionarne akcije srpskih i hrvatskih seljaka su postojale. Valjalo ih je samo uočiti i oploditi. Umjesto organizovanja atentata, političko organizovanje sela, umjesto konspiratorskih i sektaških uvlačenja u sebe, revolucionarna i masovna propaganda na selu, umjesto apstraktnog i seljacima tuđeg jugoslovenstva, organizovana borba srpskih i hrvatskih seljaka na pitanjima koja ih se neposredno tiču, dali bi nesumnjivo velike rezultate, čiji bi se tragovi i danas osjećali. Primjera zajedničke spontane akcije već je bilo: 1875. učestvovali su i hrvatski i seljaci u ustaškim borbama, a veliki agrarni pokret iz 1910. potekao je iz hrvatskih sela i bio prihvaćen od srpskih.
Ljudi iz Mlade Bosne
Privatnog života nisu imali. Poneka sentimentalna ljubav, često deformisana pod utjecajem literature, naročito Černiševskog, bilo je sve što su ovi mladići stizali da uzmu od života. (Izuzetak u tom pogledu bio je jedino Nedeljko Čabrinović, kome su ostali to zamijerali.) Svi su živjeli vrlo oskudno i u Sarajevu, i u Beogradu, i u Beču, i u Ženevi. Ali oni taj život nisu podnosili teško. Vjerovali su da oni, revolucionari i apostoli borbe, ne bi smjeli da žive drukčijim životom. Iako nisu bili askete, bilo je kod njih dosta asketizma, koji je bio pomiješan i sa boemstvom. Granica između boemstva i asketizma nije bila čvrsta i određena. Oni nisu bili askete iz ubjeđenja, i zato je njihov asketizam mogao da prelazi i u boemstvo, oni nisu bili ni boemi po ubjeđenju ni po svojim životnim ciljevima, i zato je njihovo boemstvo i moglo da prelazi i u asketizam. Vlada Gačinović gužvao je nove pantalone da bi uništio trag pegle.Svi su bili spremni na žrtve. Lična žrtva Bogdana Žerajića stvorila je kult. Pohoditi Žerajićev grob u Sarajevu značilo je biti spreman na istu žrtvu. A posjete Žerajićevom grobu bile su česte i mnogobrojne.
***
Ubjeđenje da je lična žrtva najbolje i najefikasnije sredstvo političke borbe, slijedili su primjeri i spremnost. Svi su se oni osjećali kao mrtvaci na odsustvu. U jednom pismu svojoj majci, iz zatvora, Danilo Ilić javlja o svojoj sudbini kratko i hladno samo ovo: “Ja ću možda biti osuđen na smrt.”[3]
Trifko Grabež u jednom prokrijumčarenom pismu isto tako hladno, poslije presude, piše svome ocu: “Čuo si da sam ja osuđen na dvadeset godina robije, ali to nije ništa, jer nas smo se trojica i inače zavjerili dati živote za dobro Bosne i Srbije.”[4]
Gavrilo Princip otuđio se od Dimitrija Mitrinovića, i prezreo ga, jer je ovaj smatrao da on, kao jedan od vođa omladine, treba da se čuva. Princip je, međutim, tražio jednake žrtve od sviju. Većina članova Mlade Bosne bili su dobrovoljci u balkanskim ratovima i u svjetskom ratu (Vlada Gaćinović, Danilo Ilić, Đulaga Bukovac, Mustafa Golubić, Dragutin Mras, Jovan Živanović itd.)
***
To bi bile opšte karakteristike i zajedničke osobine jedne grupe ljudi, kojima je razvoj društvenih prilika, i sticaj raznih političkih okolnosti, dodijelio da povedu jednu političku borbu u zemlji, i da je vode kako su najbolje umjeli i mogli.
Ma kakva bila danas ocjena njihovog političkog rada i njihovih metoda borbe, ma kakvo mjesto oni imali u istoriji, jedno je sigurno i neosporno: kao ljudi i kao borci oni predstavljaju vrhunac onoga što jedan čovjek može od sebe da da.
_____________________________
1 Pero Slijepčević, Borivoje Jevtić, Dobroslav Jevđević, Kosta Krajšumović, Nikola Trišić, Mirko Kus-Nikolajev, Branko Čubrilović, Cvetko Popović, Branko Zagorac itd.
2 Tako je na primjer Gavrilo Princip 1916. godine rekao psihijatru dr Papenheim-u da vjeruje u mogućnost ostvarenja novog društva po zamisli Kropotkina, na internacionalnoj osnovi u savezu opština.
3 Spomenica Danila Ilića, str. 76.
4 Dobroslav Jevđević: <em>Sarajevski atentatori, str. 53. Izdanje Binoze, Zagreb, 1934.Izvor: Mlada Bosna, studija Veselina Masleše Izdavač: Centar za liberterske studije, Beograd, 2013.
(AbrašMEDIA)